Budowle jak z klocków, proste bryły geometryczne zestawione ze sobą z dużym wyczuciem proporcji charakteryzują budowle romańskie. Zachowane po dziś dzień nieliczne dzieła romańskie w Polsce budowane były w okresie od X do XIII wieku. Bardzo dobrze zachowane przykłady sztuki romańskiej możemy podziwiać m.in. w województwie świętokrzyskim.
Kościół św. Jakuba Apostoła zbudowany w XIII w. położony na wzgórzu blisko Zamku oraz wąwozu lessowego św. Jadwigi. Zachowany w pierwotnej formie do dziś jest jednym z najstarszych kościołów wzniesionych w całości z cegły na terenie Polski. Na szczególna uwagę zasługuje bogato zdobiony dwudzielny portal. Zwiedzanie bezpłatne, poniedziałek – czwartek 10:00 – 16:45 (w okresie 01.05-31.08 do godziny 17:45), piątek 14:00 – 16:46 (w okresie 01.05-31.08 do godziny 17:45), w niedzielę i uroczystości 10:30 – 11:30 oraz 17:00 – 17:45.
Romańska rotunda, dziś prezbiterium kościoła św. Jana Chrzciciela. Unikatowa rotunda zbudowana jest z lokalnego piaskowca, w ścianach o grubości od 1 do 1,15 metrów zachowały się oryginalne otwory okienne. Zwiedzanie – brak informacji.
W kościele św. Floriana po raz pierwszy w Polsce zastosowano sklepienia krzyżowo – żebrowe. Do budowy kościoła użyto piaskowca oraz cegły, która była materiałem konstrukcyjnym sklepień. Zachowane po dziś dzień budowle romańskie na terenie Opactwa Cystersów to m.in. refektarz oraz kapitularz, który zachwyca swoim wnętrzem. Zwiedzanie płatne – 6 zł/os, dni powszednie 9:00 – 12:00, 13:30 – 17:15 i 18:00 – 18:30 (w okresie letnim do godz. 20:00), niedziele i święta 9:00 – 13:00, 14:30 – 17:15 i 18:00 – 18:30 (w okresie letnim do godz. 20:00).
Kolegiata św. Marcina z XII w. zbudowana z okolicznego piaskowca była kilkakrotnie przebudowywana. W budowli odnajdziemy wszystkie charakterystyczne elementy stylu romańskiego. Zwiedzanie płatne – 5 zł/os, dni powszednie 10:00 – 17:00, niedziele i święta 13:30 – 16:30.
Jednonawowy kościół pw. św. Idziego wybudowany w pierwszej połowie XIII w. wzniesiony jest z piaskowca. Budowla do dnia dzisiejszego zachowała się niemal w całości w niezmienionym kształcie. Zwiedzanie – przed lub po mszy św., można również umówić się na konkretną godzinę zwiedzania tel. 41 272 29 16.
Sanktuarium bł. Wincentego Kadłubka z XII w. zbudowane w stylu późnoromańskim zostało przebudowane w epoce baroku i z trudem można wypatrzeć w budowli elementy romańskie. Zwiedzanie – grupy zorganizowane w dni powszednie 8:00 – 13:00 i 13:30 – 19:00, w niedziele i święta furta jest zamknięta.
Pocysterski kościół św. Floriana zbudowany na początku XIII w. był na przestrzeni wieków remontowany i przebudowywany. Największy skarb sztuki romańskiej możemy podziwiać zwiedzając zabudowania klasztorne – oparty na dwóch filarach piękny kapitularz, zachowany niemal w idealnym stanie. Zwiedzanie – jeśli chcemy zwiedzić opactwo wraz z przewodnikiem, należy się wcześniej umówić tel. 15 847 62 02, zwiedzanie indywidualne możliwe o każdej porze z wykluczeniem trwania nabożeństw.
W podziemiach gotyckiej Bazyliki Narodzenia Najświętszej Marii Panny można zwiedzać pozostałości po kościołach romańskich, w tym bezcenny zabytek – płytę orantów – przedstawiającą modlących się ludzi. Więcej informacji o płycie orantów. Zwiedzanie płatne – 8 zł/os, poniedziałek – niedziela 9:00 – 17:00 (ostanie wejście o godzinie 16:15).